Niemcy

ZARZĄDZANIE SYSTEMEM EDUKACJI WSPÓŁDZIELONE PRZEZ WŁADZE FEDERACJI I KRAJÓW ZWIĄZKOWYCH

W Republice Federalnej Niemiec odpowiedzialność za system edukacji współdzielona jest przez władze Federacji i krajów związkowych. Ustawa Zasadnicza (Grundgesetz) określa zakres odpowiedzialności rządu federalnego za edukację. Uprawnienia legislacyjne w tym zakresie leżą w gestii poszczególnych landów, o ile ustawa nie przyznaje ich władzom federalnym. W ramach systemu oświaty dotyczy to sektora szkolnictwa, ponadto sektora szkolnictwa wyższego, edukacji dorosłych i kształcenia ustawicznego. Zarządzanie systemem edukacji w tych obszarach należy prawie wyłącznie do kompetencji krajów związkowych.
Poza podziałem kompetencji opisanym powyżej, Ustawa Zasadnicza przewiduje również szczególne formy współpracy pomiędzy Federacją a krajami związkowymi w ramach tzw. zadań wspólnych (Gemeinschaftsaufgaben).
 

WCZESNA EDUKACJA I OPIEKA NAD DZIECKIEM NIE JEST CZĘŚCIĄ SYSTEMU EDUKACJI

Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem nie wchodzi w skład państwowego systemu oświaty, jako że prawie w całości jest realizowana przez sektor opieki społecznej dla dzieci i młodzieży. Na szczeblu federalnym odpowiedzialność w tym zakresie leży po stronie Federalnego Ministerstwa ds. Rodziny, Osób Starszych, Kobiet i Młodzieży (Bundesministerium für Familie, Senioren, Frauen und Jugend – BMFSFJ), natomiast na szczeblu krajów związkowych organami właściwymi są poszczególne Ministerstwa ds. Społecznych i Młodzieży oraz częściowo Ministerstwa Edukacji i Kultury.
 

WCZESNA SPECJALIZACJA

Po ukończeniu szkoły podstawowej, tj. klasy 4 (klasy 6 w Berlinie i Brandenburgii) następuje wczesny podział na ścieżki kształcenia w ramach Hauptschule, Realschule i Gymnasium. Kształcenie zawodowe odbywa się w systemie dualnym, tj. w dwóch miejscach nauki: w miejscu pracy i w Berufsschule (w szkole zawodowej).

DIAGRAM SYSTEMU EDUKACJI

 

WCZESNA EDUKACJA I OPIEKA NAD DZIECKIEM

Wczesną edukację i opiekę nad dzieckiem zapewniają instytucje przeznaczone dla dzieci do 6. roku życia, tzn. do wieku rozpoczęcia nauki w szkole. Dzieci w wieku szkolnym, które nie osiągnęły jeszcze odpowiedniej gotowości szkolnej mogą dodatkowo, w niektórych landach, uczęszczać do Schulkindergärten i Vorklassen. Są to, w zależności od kraju związkowego, placówki należące do sektora wczesnej edukacji i opieki lub szkolnictwa podstawowego. Uczęszczanie do tych placówek jest na ogół dobrowolne, niemniej w większości krajów związkowych, władze mają prawo określić je jako obowiązkowe.
 

OBOWIĄZEK SZKOLNY

Z reguły w Republice Federalnej Niemiec powszechny obowiązek szkolny ma zastosowanie do wszystkich dzieci w roku, w którym ukończyły one 6 lat i obejmuje 9 lat nauki w pełnym wymiarze godzin (10 lat w Berlinie, Brandenburgii, Bremie i Turyngii; w Nadrenii Północnej-Westfalii czas trwania obowiązku szkolnego (nauki w pełnym wymiarze godzin) wynosi 9 lat w przypadku gimnazjów i 10 lat w przypadku innych szkół ogólnokształcących). Młodzież, która po ukończeniu obowiązkowej edukacji nie kształci się w pełnym wymiarze godzin w ogólnokształcących szkołach średnich drugiego stopnia lub w szkołach zawodowych musi nadal uczęszczać do szkoły w niepełnym wymiarze godzin w ramach obowiązkowej nauki (Berufsschulpflicht) w Berufsschule. Obejmuje ona zazwyczaj 3 lata, w zależności od czasu trwania kształcenia w ramach anerkannter Ausbildungsberuf (uznawanych kwalifikacji zawodowych wymagających kształcenia formalnego). W niektórych landach uczniowie, którzy nie uczęszczają do ogólnokształcącej szkoły średniej drugiego stopnia lub nie odbywają kształcenia zawodowego, podlegają przepisom dotyczącym kontynuacji nauki w pełnym wymiarze godzin w szkole zawodowej.

Niepełnosprawne dzieci i młodzież również podlegają obowiązkowi szkolnemu i ukończenia obowiązkowej edukacji. Zgodnie z ich specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (sonderpädagogischer Förderbedarf), odbywają one naukę albo w szkołach ogólnodostępnych razem z uczniami pełnosprawnymi, lub w szkołach specjalnych (sonderpädagogische Bildungseinrichtungen).

Obowiązek szkolny obejmuje systematyczną obecność na lekcjach i udział w innych obowiązkowych zajęciach szkolnych. Zarówno uczniowie, jak i rodzice odpowiedzialni są za wypełnianie tego obowiązku. Przedsiębiorstwa organizujące szkolenie zawodowe również ponoszą odpowiedzialność za dopilnowanie, aby ich praktykanci spełniali obowiązek uczęszczania do szkół zawodowych. Dyrektorzy szkół sprawdzają obecność w szkole i mogą w razie potrzeby egzekwować uczęszczanie do szkoły, stosując różne środki wobec uczniów, rodziców lub placówek szkolenia zawodowego.

W przypadku dzieci w wieku szkolnym sektor opieki społecznej dla dzieci i młodzieży oferuje również możliwości opieki przed i po zajęciach szkolnych.
 

SZKOLNICTWO PODSTAWOWE

Z reguły w roku, w którym dzieci kończą sześć lat, zostają objęte obowiązkiem szkolnym. Wszyscy uczniowie w Niemczech uczęszczają do Grundschule (szkoły podstawowej), która obejmuje klasy od 1 do 4, a w Berlinie i Brandenburgii klasy od 1 do 6.

Ponadto działa wiele szkół specjalnych (sonderpädagogische Bildungseinrichtungen, np. Förderschulen, Förderzentren, Schulen mit sonderpädagogischem Förderschwerpunkt, Sonderpädagogische Bildungs- und Beratungszentren, Schulen für Behinderte lub Sonderschulen) przeznaczonych dla uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych (sonderpädagogischer Förderbedarf).
 

PRZEJŚCIE ZE SZKOLNICTWA PODSTAWOWEGO DO ŚREDNIEGO

W zależności od przepisów obowiązujących w danym kraju związkowym, przejście z Grundschule do jednej z wielu rodzajów szkół średnich pierwszego stopnia, w których uczniowie pozostają co najmniej do czasu ukończenia obowiązkowej nauki w pełnym wymiarze godzin przeprowadzane jest na różnych zasadach. Opinia szkoły, którą uczeń opuszcza, stanowi podstawę do decyzji dotyczących jego dalszej nauki, czemu towarzyszą szczegółowe konsultacje z rodzicami. Ostateczną decyzję podejmują albo rodzice, albo organ nadzorujący szkołę lub sama szkoła. W przypadku niektórych rodzajów szkół decyzja ta uzależniona jest od wykazania się przez ucznia określonym poziomem umiejętności i/lub zdolnościami wymaganymi w przyszłej szkole.
 

SZKOLNICTWO ŚREDNIE

Po zakończeniu etapu szkoły podstawowej, na którym wszystkie dzieci uczęszczają do wspólnych klas, bez względu na poziom zdolności do nauki (klasy 1-4, a w Berlinie i Brandenburgii klasy 1-6), struktura systemu szkolnictwa średniego (klasy od 5/7 do 12/13) w poszczególnych krajach związkowych obejmuje podział na różne ścieżki kształcenia kończące się odpowiednimi świadectwami ukończenia szkoły i kwalifikacjami, za które odpowiadają poszczególne rodzaje szkół prowadzące jeden lub więcej niż jeden kierunek kształcenia.

Hauptschule, Realschule i Gymnasium były do niedawna szkołami tradycyjnie prowadzącymi jeden kierunek kształcenia, w ramach którego wszystkie zajęcia dydaktyczne nastawione są na zdobycie określonych kwalifikacji. Obecnie Schularten mit mehreren Bildungsgängen (szkoły prowadzące więcej niż jeden kierunek kształcenia) oferują dwa lub trzy kierunki kształcenia, co w większości krajów związkowych doprowadziło do likwidacji Hauptschule i Realschule.

W ramach struktury organizacyjnej szkół ogólnokształcących i zawodowych otwarto różnego rodzaju szkoły specjalne (sonderpädagogische Bildungseinrichtungen) dla uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych.

Po ukończeniu obowiązku szkolnego (zazwyczaj w wieku 15 lat) uczniowie przechodzą do szkoły średniej II stopnia. Rodzaj szkoły zależy od kwalifikacji i uprawnień uzyskanych na zakończenie szkoły średniej I stopnia. Zakres oferowanych kierunków obejmuje naukę w szkołach ogólnokształcących i zawodowych w pełnym wymiarze godzin, jak również kształcenie zawodowe w systemie dualnym (duales System). Większość krajów związkowych prowadzi wymienione poniżej szkoły ogólnokształcące i zawodowe, przy czym niektóre ich rodzaje występują tylko w poszczególnych landach.

Szkoły ogólnokształcące:

• Gymnasium
• Schularten mit drei Bildungsgängen i gymnasiale Oberstufe

Szkoły zawodowe:

• Berufsschule
• Berufsfachschule
• Fachoberschule
• Berufsoberschule
• Berufliches Gymnasium

 

SZKOLNICTWO WYŻSZE

Sektor szkolnictwa wyższego obejmuje instytucje szkolnictwa wyższego oraz inne instytucje prowadzące kursy kwalifikujące do pracy w określonym zawodzie osoby, które ukończyły szkołę średnią drugiego stopnia i uzyskały świadectwo uprawniające je do podjęcia studiów wyższych.

W Republice Federalnej Niemiec działają następujące instytucje szkolnictwa wyższego:

• Universitäten, Technische Hochschulen/Technische Universitäten, Pädagogische Hochschulen i Theologische Hochschulen
• Kunsthochschulen i Musikhochschulen (uczelnie artystyczne i muzyczne)
• Fachhochschulen

Ponadto działa wiele specjalistycznych instytucji szkolnictwa wyższego przyjmujących na studia tylko określone grupy osób, m.in. instytucje szkolnictwa wyższego Federalnych Sił Zbrojnych czy Verwaltungsfachhochschulen, których nie uwzględniono poniżej.

Osoby posiadające kwalifikacje do podjęcia studiów wyższych mogą również kontynuować naukę w Berufsakademien prowadzonych w niektórych krajach związkowych jako alternatywa dla szkolnictwa wyższego. Obejmują one państwowe lub uznawane przez państwo instytucje szkolnictwa wyższego (Studienakademien) oraz przedsiębiorstwa, w których studenci otrzymują wykształcenie akademickie wraz z jednoczesnym praktycznym kształceniem zawodowym.

Działające w Bawarii Fachschulen i Fachakademien to instytucje kształcenia ustawicznego, które z reguły wymagają uzyskania odpowiednich kwalifikacji w uznawanym zawodzie wymagającym formalnego kształcenia (anerkannter Ausbildungsberuf) i odpowiedniego zatrudnienia. Osiągany w nich poziom kwalifikacji porównywalny jest z pierwszym poziomem studiów wyższych wg Międzynarodowej Standardowej Klasyfikacji Kształcenia (ISCED).
 

EDUKACJA DOROSŁYCH

W obliczu obecnej sytuacji demograficznej, edukacja dorosłych i kształcenie ustawiczne nabiera coraz większego znaczenia. W obszarze uczenia się przez całe życie, zinstytucjonalizowane ustawiczne kształcenie zawodowe dotyczy dalszego rozwoju indywidualnych kwalifikacji, jak również przekwalifikowywania się w odniesieniu do kwalifikacji już posiadanych. Doskonalenie, uznawanie i poświadczanie kompetencji staje się coraz ważniejsze w kształceniu ustawicznym oraz w nowym obszarze, jakim jest kształcenie pozaformalne. Kształcenie ustawiczne obejmuje w równym stopniu dziedziny ogólne, zawodowe, akademickie i społeczno-polityczne. Coraz częściej też obserwuje się ich wzajemne oddziaływanie, w szczególności w świetle rozwoju i transferu kompetencji w znaczeniu dalszego uczenia się przez całe życie.

W odpowiedzi na szeroki zakres potrzeb w obszarze kształcenia ustawicznego rozwinęła się różnorodna struktura służąca ich realizacji. Kształcenie ustawiczne oferują instytucje gminne, w szczególności Volkshochschulen, jak również instytucje prywatne, kościelne, związki zawodowe, wszelkiego rodzaju izby przemysłowo-handlowe, partie i stowarzyszenia polityczne, przedsiębiorstwa i władze publiczne, a także ośrodki kształcenia rodzin, akademie, placówki Fachschulen, instytucje szkolnictwa wyższego oraz instytucje kształcenia na odległość. Programy kształcenia ustawicznego prowadzą również nadawcy radiowi i telewizyjni.
 

WYBRANE STATYSTYKI

SZKOŁY PODSTAWOWE W ROKU SZKOLNYM 2016/17

Liczba szkół	Liczba nauczycieli (w przeliczeniu na pełne etaty)	Liczba uczniów
15 465	170 393	2 773 435

 

SZKOŁY PODSTAWOWE PRYWATNE W ROKU SZKOLNYM 2016/17

Liczba szkół	Liczba uczniów	Odsetek uczniów uczęszczających do szkół prywatnych
868	96 462	3,5

 

SZKOŁY ŚREDNIE OGÓLNOKSZTAŁCĄCE W ROKU SZKOLNYM 2016/17

Rodzaj szkoły	Liczba szkół
Orientierungsstufe	1 053
Hauptschulen	2 625
Szkoły prowadzące równolegle Hauptschule i Realschule	1 849
Realschulen	2 070
Gymnasien	3 110
Integrierte Gesamtschulen	2 058
Freie Waldorfschulen	223
Razem	12 988

 

ZAWODOWE SZKOŁY ŚREDNIE W ROKU SZKOLNYM 2016/17

Rodzaj szkoły	Liczba szkół
Berufsschulen	1 536
Berufsgrundbildungsjahr	1 364
Berufsfachschulen	2 328
Fachoberschulen	863
Berufliche Gymnasien	892
Berufsoberschulen/Technische Oberschulen	254
Inne	109
Razem	7 346

 

WYBRANE RODZAJE SZKÓŁ ŚREDNICH PRYWATNYCH W ROKU SZKOLNYM 2016/17

Rodzaj szkoły	Liczba szkół	Liczba uczniów	Odsetek uczniów uczęszczających do szkół prywatnych
Szkoły ogólnokształcące
Orientierungsstufe	133	7 279	7,0
Hauptschulen	176	20 418	4,8
Szkoły prowadzące  Hauptschule i Realschule	211	34 445	6,6
Realschulen	328	96 462	11,3
Gymnasien	538	270 487	12,0
Integrierte Gesamtschulen	265	48 097	5,9
Freie Waldorfschulen	223	57 533	100
Wybrane szkoły zawodowe
Berufsschulen	204	37 245	2,6
Berufsfachschulen	1 018	100 374	23,6

 

INSTYTUCJE SZKOLNICTWA WYŻSZEGO 2018

Uniwersytety i inne uczelnie o uprawnieniach uniwersytetu	121
Fachhochschulen	218
Kolegia artystyczne (muzyczne i plastyczne)	57
Razem	396